Παναγία Χαλκέων: Ενα μοναδικό μνημείο βυζαντινής τέχνης (ΒΙΝΤΕΟ & ΦΩΤΟ)

Δεσπόζει στο κέντρο της Θεσσαλονίκης περίπου 1000 χρόνια

Συγκαταλέγεται στα ιστορικότερα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης. Η Παναγία Χαλκέων ή Κόκκινη εκκλησία, όπως διαφορετικά την αποκαλούν, εξαιτίας της πλινθόκτιστης τοιχοποιίας της, στέκει στο κέντρο της πόλης αγέρωχη, εδώ και 989 χρόνια, σύμφωνα τουλάχιστον με την κτητορική επιγραφή που υπάρχει στη δυτική είσοδο της και μας πληροφορεί πως η ανέγερση έγινε το 1028.

Ο βυζαντινός ναός, που βρίσκεται νοτιοδυτικά της Ρωμαϊκής αγοράς και βόρεια από την Οδό Εγνατίας, δίπλα στην πλατεία Αριστοτέλους, είναι ο μοναδικός της Μεσοβυζαντινής περιόδου που σώζεται στη Θεσσαλονίκη.

Καθημερινά, πλήθος κόσμου περνάει από μπροστά του, πόσοι όμως γνωρίζουν τη μεγάλη ιστορία του, τη μοναδικότητά και τις ιδιαιτερότητές του καθώς και από που πήρε το όνομά του

Ο κτήτορας και οι χαλκωματάδες

Ο βασιλικός πρωτοσπαθάριος Χριστόφορος και διοικητής της Λαγουβαρδίας, μαζί με τη σύζυγό του Μαρία και τα παιδιά του Νικηφόρο, Αννα και Κατακαλή, έχτισε το ναό για τη Θεοτόκο. Μάλιστα, ο τάφος του βρίσκεται στο μέσο του βόρειου τοίχου της εκκλησίας, κάτι που δε συναντάται σε άλλη εκκλησία της Θεσσαλονίκης.

Για τον ιδρυτή του ναού, μιλάει η επιγραφή που είναι χαραγμένη στο μαρμάρινο υπέρυθρο της δυτικής εισόδου του ναού: «αφιερόθη ο πρην βέβηλος τόπος εις ναόν περίβλεπτον της Θ(εοτό)κου παρά Χριστωφ(όρου) του ενδοξοτάτ(ου) βασιληκού (πρωτο)σπαθαρήου κ(αι) κατεπάνο Λαγουβαρδίας κ(αι) τις συνβίου αυτού Μαρίας κ(αι) Κατακαλίς μηνή Σεπτεμβρίο ηνδ(ικτιώνος) ιβ΄, έτι ςφλζ (=6537)».

Από τη χρονολόγηση αυτή προκύπτει πως ο ναός κτίστηκε το 1028. Οι λέξεις ακόμα «ο πριν βέβηλος τόπος», σημαίνουν πως ο ναός της Παναγίας των Χαλκέων κτίστηκε σε χώρο όπου πριν υπήρχε αρχαίος ειδωλολατρικός ναός, πιθανότατα του Ηφαίστου ή του Καβείρου, θεοτήτων που είχαν πάντως σχέση με την χαλκευτική τέχνη, που συνεχίζει από παράδοση να υπάρχει ακόμα στην γύρω περιοχή.

Αλλωστε στον ίδιο χώρο προσδιορίζεται η «Χαλκευτική Στοά», η «Καταφυγή», και οι «Υπόγειες καμάρες» όπου δίδαξε προς τους Θεσσαλονικείς ο προστάτης της πόλης Αγιος Δημήτριος. Από εκεί πήρε και το όνομά η Παναγία.

Συγκεκριμένα, το 1430 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί και πήρε την ονομασία Καζαντζιλάρ, δηλαδή τζαμί των χαλκωματάδων, καθώς στην περιοχή υπάρχουν χαλκωματάδες από τη βυζαντινή περίοδο.

Διαβάστε επίσης  Κυριακή της Ορθοδοξίας: Τι γιορτάζει σήμερα η Εκκλησία

Το βυζαντινό όνομα ίσως ήταν «Παναγία των Χαλκοπρατείων», όπως η ομώνυμη εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός αποδόθηκε και πάλι στη χριστιανική λατρεία με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912.

Οπως οι περισσότεροι ναοί της Θεσσαλονίκης, έτσι και η Παναγία των Χαλκέων υπέστη εκτεταμένες ζημιές από τον σεισμό του 1933, οι οποίες αποκαταστάθηκαν.

Η Ανάληψη του Κυρίου και η κωνσταντινοπολίτικη αρχιτεκτονική

Πλην του τάφου του κτήτορα που υπάρχει στο ναό και δεν υπάρχει σε άλλη εκκλησία στην πόλη, η Παναγία Χαλκέων έχει ακόμη μία ιδιαιτερότητα. Στον τρούλο, αντί για τον Παντοκράτορα, υπάρχει τοιχογραφία, που αναπαριστά την Ανάληψη του Κυρίου, κάτι που συμβαίνει σε ακόμη έναν ναό της πόλης, την Αγία Σοφία.

Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε πως από το εσωτερικό του ναού, ορατός είναι μόνο ο κεντρικός τρούλος, καθώς οι υπόλοιποι δύο είναι «χτιστοί» και φαίνονται μόνο εξωτερικά.

Οσον αφορά την αρχιτεκτονική της Παναγίας Χαλκέων ο ναός, ο οποίος ακολουθεί πιστά την κωνσταντινοπολίτικη αρχιτεκτονική παράδοση, ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιονίου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναό.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εξωτερικές όψεις του ναού, οι οποίες ελαφρύνονται από επάλληλα καμπύλα τόξα και αψιδώματα, κόγχες και ημικυκλικούς κίονες, όπως συνηθίζεται στα μνημεία της Κωνσταντινούπολης.

Ο ναός είναι κτισμένος εξολοκλήρου με την τεχνική της «κρυμμένης πλίνθου», κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι πρόκειται για ιδιαίτερα δαπανηρή κατασκευή. Στο κέντρο της βόρειας πλευράς εξέχει από τον τοίχο το ταφικό μνημείο του κτήτορα του ναού μέσα σε αρκοσόλιο.

Εσωτερικά, μεγάλο μέρος της διακόσμησης με σκαλιστά μάρμαρα και νωπογραφίες έχει διατηρηθεί.

Ο ναός κοσμήθηκε με τοιχογραφίες ταυτόχρονα με την ίδρυσή του, όπως μας πληροφορεί κτητορική επιγραφή στην καμάρα του ιερού Βήματος. Σώζονται λίγες χριστολογικές σκηνές στον κυρίως ναό (Γέννηση, Υπαπαντή, Προσκύνηση των Μάγων, Πεντηκοστή) και λειτουργικές στο ιερό βήμα, όπου η Πλατυτέρα δεομένη, Ιεράρχες και η Κοινωνία των Αποστόλων.

Στο νάρθηκα αναπτύσσεται η Δευτέρα Παρουσία. Στην εποχή των Παλαιολόγων, ανακαινίστηκε ο ζωγραφικός διάκοσμος, με νέες παραστάσεις, από τις οποίες σώζονται η Κοίμηση της Θεοτόκου, λίγες σκηνές του Ακαθίστου Yμνου και μεμονωμένες μορφές Aγίων.

Με πληροφορίες από: thessaloniki4all.gr, religiousgreece.gr, odysseus.culture.gr, inthessaloniki.com

https://www.youtube.com/watch?v=t1BRHa9qgps?rel=0;