Μνημείο ρωμαϊκής κατασκευής, το μοναδικό σωζόμενο στο είδος του στην Κεντρική Μακεδονία
Επί 19 ολόκληρους αιώνες τροφοδοτούσε με νερό τη Θεσσαλονίκη, μεταφέροντας το από τις πηγές του Χορτιάτη στην πόλη.
Με μήκος 223 μ. και μέγιστο ύψος 20 μ., το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο του Χορτιάτη, αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο μνημείο στο είδος του στην Κεντρική Μακεδονία. Χτίστηκε από τους Ρωμαίους ενώ η αρχική φάση του χρονολογείται στον 1ο αιώνα μ.Χ.
Όταν ποια ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε και τα πηγάδια δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους, αναζητήθηκαν λύσεις στα γύρω βουνά. Τρεις ήταν οι πηγές με τα τρεχούμενα νερά, του Ρετζικίου, της Σταυρούπολης και του Χορτιάτη.
Ο Χορτιάτης τροφοδοτούσε τη Θεσσαλονίκη λοιπόν από την εποχή των Ρωμαίων μέχρι και σήμερα. Οι πηγές βρίσκονται στους πρόποδες του βουνού, σε υψόμετρο 400 έως 900 μέτρα.
Πολλές οι φάσεις κατασκευής
Η ακριβής χρονολόγηση και η διάκριση των κατασκευαστικών φάσεων του υδραγωγείου είναι δύσκολη υπόθεση. Πιθανολογείται ωστόσο πως το υδραγωγείο δημιουργήθηκε όταν στην πόλη ήταν διοικητής ο Γαλέριος. Μία εποχή οικονομικής άνθησης και ειρήνης, κατά την οποία έγιναν πολλά έργα. Δεν αποκλείεται η κατασκευή του να εντασσόταν στη γενικότερη δραστηριότητα κατασκευής δημόσιων έργων από τους Ρωμαίους.
Κατά τη διάρκεια των ετών, όπως προαναφέραμε, η κατασκευή του πέρασε από πολλές φάσεις. Μια προσεκτική παρατήρησή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δέχτηκε πολλές επισκευές και επεμβάσεις σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του και ότι η εικόνα του άλλαξε σημαντικά αρκετές φορές.
Στην αρχική φάση ανήκουν αναμφίβολα οι μεγάλων διαστάσεων πλίνθοι (πάχους μέχρι και 8 εκ.) στο κατώτερο τμήμα της Β όψης, που ανήκουν σε μια αρχική αντηρίδα και υποδηλώνουν ότι το υδραγωγείο χτίστηκε αρχικά στη ρωμαϊκή εποχή. Στο μνημείο διακρίνονται επίσης μια δεύτερη παλαιοχριστιανική φάση, που ίσως σχετίζεται με τα υδρευτικά έργα που πραγματοποίησε στη Θεσσαλονίκη ο Μ. Κωνσταντίνος και μεταγενέστερες, που χρονολογούνται στη μεσοβυζαντινή και την υστεροβυζαντινή περίοδο, αλλά και στους χρόνους της τουρκοκρατίας.
Ο Μουράτ Β′, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης, το 1430, μερίμνησε για την επισκευή της υδατογέφυρας και κατασκεύασε είκοσι νέες κρήνες στην πόλη, καθώς και το «Λουτρό του Μπέη», που έπαιρναν νερό από το Χορτιάτη.
Στην περιοχή αυτή έγινε και η συμπλοκή μεταξύ ανταρτών και Γερμανών το 1944, όπου ο θάνατος ενός Γερμανού στρατιώτη αποτέλεσε την αφορμή του Ολοκαυτώματος του Χορτιάτη, στη διάρκεια του οποίου εκτελέστηκαν 149 άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και βρέφη.
Το ταξίδι του νερού προς τη Θεσσαλονίκη
Το νερό μεταφερόταν με φυσική ροή με κανάλι (γκιρίζι) ορθογωνικής διατομής, επιχρισμένο εσωτερικά με κουρασάνι και σκεπασμένο με πλάκες. Το κανάλι ακολουθούσε την διαδρομή Χορτιάτης-Καμάρα-Διασταύρωση Πανοράματος-Εξοχή-Ανω Πόλη. Το νερό συγκεντρωνόταν στη δεξαμενή της μονής Βλατάδων και από εκεί διανεμόταν στις βρύσες της πόλης.
Η υδατογέφυρα, το τμήμα που σώζεται σήμερα
Το μεγαλύτερο σωζόμενο τμήμα του υδραγωγείου που συνέδεε το βουνό με την πόλη, είναι η γνωστή υδατογέφυρα, που βρίσκεται στην είσοδο του χωριού, στη βορειοδυτική πλαγιά του Χορτιάτη.
Η υδατογέφυρα (γνωστή πλέον ως υδραγωγείο Χορτιάτη) σώζεται σε συνολικό μήκος περίπου 223μ. και κατευθύνεται προς τα ΝΑ προς το χωριό, ενώ προς την αντίθετη κατεύθυνση συνεχίζει σχεδόν παράλληλα προς το δρόμο Χορτιάτη-Ασβεστοχωρίου και χάνεται κάτω από τις εκτάσεις σύγχρονου στρατοπέδου.
Συνδέει ουσιαστικά δύο λοφώδη εξάρματα του εδάφους, ώστε να διατηρείται ομοιόμορφη η απαιτούμενη ελαφρά κλίση στην πορεία του νερού προς την πόλη. Το υδραγωγείο είναι θεμελιωμένο απευθείας στο φυσικό ασβεστολιθικό βράχο. Είναι χτισμένο με κατεργασμένους και αργούς λίθους διαφόρων μεγεθών και πλίνθους, ενώ ως συνδετικό υλικό έχει χρησιμοποιηθεί ασβεστοκονίαμα.
Οι φθορές και οι «κακές» επεμβάσεις
Η Θεσσαλονίκη συνέχισε να υδροδοτείται από το νερό του Χορτιάτη μέχρι το 1975. Το 1980, λόγω στατικών προβλημάτων, έγιναν αποσπασματικές επεμβάσεις στο υδραγωγείο και το ίδιο συνέβη δύο δεκαετίες αργότερα. Οι τελευταίες, όμως, αλλοίωσαν την όψη του μνημείου, καθώς χρησιμοποιήθηκε υπερβολική ποσότητα τσιμέντου. Το υδραγωγείο γνώρισε σε όλη τη μακραίωνη ιστορία του πλήθος φθορών… Αλλες οφειλόταν στο χρόνο, άλλες στον άνθρωπο και άλλες στη φύση.
Απέκτησε και πάλι… ζωή
Το πέρασμα του χρόνου, καθώς και οι ανθρώπινες επεμβάσεις όπως είναι λογικό, άφησαν πάνω του «πληγές». Το 2012 η 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, πραγματοποίησε εργασίες στερέωσης και ανάδειξης. Ο Μανόλης Μανωλεδάκης, λέκτορας αρχαιολογίας στο Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδας και υπεύθυνος της προμελέτης για την αποκατάσταση και ανάδειξη του μνημείου, τότε είχε δηλώσει: «Οι εργασίες ήταν απολύτως απαραίτητες, γιατί το υδραγωγείο είχε έντονα στατικά προβλήματα και κάποια στιγμή ήταν βέβαιο ότι θα κατέρρεε κάποιο κομμάτι του». 
Πηγή στοιχείων: archaiologia.gr, aiia.csd.auth.gr
